Organizacja Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym i jej znaczenie dla Federacji Rosyjskiej

Organizacja Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym jest pokłosiem upadku Związku Radzieckiego, który spowodował poważne zmiany geopolityczne w regionie i na świecie.  To wydarzenie zamknęło okres komunizmu w tym obszarze, jednocześnie rozpoczęło erę postradziecką, która po trzech dekadach wciąż decyduje o losach szeregu niepodległych państw, powstałych na gruzach imperium. Zapraszamy na artykuł poświęcony OUBZ, który został napisany na podstawie tekstu opublikowanego w Myśli Suwerennej pod tytułem: Rola i miejsce Organizacji Układu Bezpieczeństwa Zbiorowego w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej na obszarze postradzieckim. Z niego dowiecie się co to jest Organizacja Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym? Kiedy powstała Organizacja o Bezpieczeństwie Zbiorowym? Kto należy do Organizacji Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym? Oraz wiele więcej.

• Organizacja Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym powstała 7 października 2002 roku po podpisaniu traktatu w Kiszyniowie.
• Jej protoplastą był Układ o Bezpieczeństwie Zbiorowym podpisany 15 maja 1992 roku w Taszkencie.
• Do Organizacji Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym należą: Rosja, Armenia, Białoruś, Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan.
• Organizację Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym opuścili: Azerbejdżan, Gruzja, Uzbekistan.
• Obserwatorami OUBZ są: Serbia, Afganistan.
• Zamieszki w Kazachstanie zachwiały jedność OUBZ.
• OUBZ stanowi strefę buforową dla Rosji i próbę odnowienia strefy wpływów po upadku ZSRS.

Organizacja Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym – geneza

Dla Rosji, od samego początku będącej inicjatorem, trzonem i głównym decydentem ZSRS, jego rozpad oznaczał poważne wyzwania związane z bezpieczeństwem. Obszar państwa znacznie się uszczuplił, a obszary, które niedawno były jego integralną częścią, stały się terytorium innych, już niepodległych państw. Pociągnęło to za sobą osłabienie potencjału Rosji w każdej z żywotnych dla państwa dziedzin – militarnej, gospodarczej i politycznej.

Przytoczone zmienne zmusiły ją do przewartościowania swojej strategii politycznej. Wymuszała poszukiwanie próby znalezienia alternatywy. Pierwszym zadaniem Federacji Rosyjskiej było zatrzymanie procesów rozpady z dotychczasowej strefy wpływów. Po zrealizowaniu tego celu należało przejść do kontrofensywy. Powrócenie do grona mocarstw musiało się odbyć przez powołanie nowego bloku militarnego pod dowództwem Rosji. Była to Organizacja Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym (OUBZ), która miała zastąpić Układ Warszawski i być przeciwwagą dla Sojuszu Północnoatlantyckiego.

Zobacz także: Operacja Polska NKWD – zapomniane ludobójstwo Polaków w ZSRR

Po rozpadzie ZSRS powstało 15 nowych republik. Poza samą Federacją Rosyjską były to: Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Gruzja, Estonia, Kazachstan, Kirgistan, Litwa, Łotwa Mołdawia, Tadżykistan, Turkmenistan, Ukraina, Uzbekistan. Nie da się ukryć, że są to przedstawiciele odmiennych nie tylko pod względem geograficznym, ale także kulturowym regionów. Wspomniane regiony możemy podzielić na państwa bałtyckie, Azję Środkową, Kaukaz Południowy oraz Europę Wschodnią.

Dobrze również wiemy, że kierunki polityczne republik postsowieckich różniły się od siebie bardzo znacząco. W uproszczeniu możemy wyróżnić trzy postawy: prozachodnią, neutralną oraz prorosyjską. Państwa bałtyckie jeszcze nawet w czasie podległości wyróżniały się pod względem dążenia do usamodzielnienia i wręcz oczekiwały upadku ZSRS. Dlatego nie ma nic dziwnego w tym, że od razu po uzyskaniu niepodległości wybrały kurs prozachodni. Zwieńczeniem tej drogi było dołączenie do NATO i Unii Europejskiej w 2004 roku. Organizacja Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym powstała w obecnie znanej nam formie w 2002 roku. Dlatego państwa bałtyckie od swojej akcesji były uważane za wschodnią flankę pomiędzy rywalizującymi ze sobą blokami militarnymi.

Organizacja Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym – strona prorosyjska

Państwami względnie prorosyjskimi możemy określić Białoruś, Armenię, Kazachstan oraz resztę państw Azji Środkowej. Warto zwrócić uwagę na różne uwarunkowania tych państw. Białoruś z Rosją łączyło podobieństwo kulturowe i etniczne, a także zbliżona historia. Z kolei w przypadku Armenii, Federacja Rosyjska jest istotnym sprzymierzeńcem ze względu na jej konflikt z Azerbejdżanem w którym de facto jest osamotniona. W dodatku Azerbejdżan jest wspierany przez istotnego członka NATO, czyli Turcję.

Z kolei sytuację Mołdawii można określić jako specyficzną. Gdy chciała obrać kurs prozachodni, jej położenie skomplikowało powstanie Naddniestrza, w którym stacjonują rosyjskie wojska. Jednak od czasu obecnej władzy Mołdawia jest zdeterminowana przeć na zachód. Państwa Azji Centralnej posiadają bardzo wiele problemów wewnętrznych i zewnętrznych. Na tyle, że nie są w stanie rozwijać swojej państwowości bez wsparcia silniejszego państwa. W tym wypadku Federacji Rosyjskiej, która jest jedynym wyborem z faktu braku innych alternatyw.

Zobacz także: Twitter jako narzędzie dezinformacji podczas wojny na Ukrainie

Trzeba przyznać, że przez dłuższy czas Rosja zręcznie wykorzystywała swój tzw. soft power. Jej powiązania z byłymi republikami pod względem ekonomicznym, politycznym i kulturowym sprawiały, że Moskwa mogła naciskać na swoich sąsiadów. Jednym z filarów rosyjskiego imperializmu jest koncepcja tzw. ruskiego miru, oparta na wspólnocie języka rosyjskiego oraz prawosławiu. Wspomniane możliwości Rosja dostała niejako w spadku, były bowiem uwarunkowane historycznie.

Jeżeli chodzi o zinstytucjonalizowane formy współpracy – po upadku ZSRS Federacja Rosyjska była zmuszona do wypracowania nowych propozycji. W części odwoływały się do poprzednich doświadczeń, w innych musiały być wypracowane od podstaw, często odwołując się do rozwiązań swoich konkurentów na arenie międzynarodowej. Rosja w nowej rzeczywistości przystąpiła do tworzenia alternatywnych struktur, które miały spajać byłe republiki. Nowa jakość miała zacieśniać więzi i uzależniać partnerów od Moskwy. Pierwszym z wymiarów takiego działania była Wspólnota Państw Niepodległych. Miała to być uniwersalna organizacja polityczna, teoretycznie dobrowolna. Jej zadaniem była również integracja państw byłego ZSRS, zachowując dla Moskwy pewnego rodzaju „obszar buforowy”.

Wczesne formy organizacyjno-instytucjonalne OUBZ

To właśnie Wspólnota Państw Niepodległych posiadała pierwsze elementy sojuszu militarnego, a także wyrażała koncepcje wspólnej przestrzeni strategicznej. Trzeba jednak powiedzieć, że w dość szybko poniosła klęskę. Pierwsza porażka spowodowała, że Rosja rozpoczęła proces forsowania swojej koncepcji sojuszu wojskowego. Zaowocowało to podpisaniem Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym 15 maja 1992 roku w Taszkencie. Jej sygnatariuszami była Armenia, Rosja, Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan oraz Uzbekistan. W 1993 roku do Układu dołączyły: Azerbejdżan, Gruzja i Białoruś. Warto zaznaczyć, że obecnie już Azerbejdżan, Gruzja i Uzbekistan nie są członkami.

Co istotne. Ukraina od samego początku dystansowała się od zacieśniania współpracy tego typu. Chciała pozostać neutralna, prowadząc wielowektorową politykę zagraniczną, która uwzględniała niezależne stosunki z Rosją i Zachodem. Po zrzeczeniu się pozostałości po ZSRS w postaci arsenału nuklearnego Ukraina otrzymała deklaracje poparcia jej integralności terytorialnej oraz bezpieczeństwa. Wyrazem tego stało się Memorandum budapesztańskie, które jednak nie zapewniało żadnych gwarancji dla zawartych w nim postulatów i w rzeczywistości okazało się nieskuteczne.

Zobacz także: Mniejszość niemiecka nie ma zagwarantowanego miejsca w sejmie — prawa wyborcze i historia wyborów mniejszości w Polsce

Po pewnym czasie powstała Organizacja na Rzecz Demokracji i Rozwoju (GUAM) zrzeszająca Azerbejdżan, Gruzję i Uzbekistan. Wyrażało to chęć integracji we własnym gronie i ograniczenie wpływu Rosji na suwerenność wymienionych państw. Dodatkowo z czasem Gruzja i Ukraina coraz bardziej zaczęły skłaniać się ku zachodowi. Wyrazem tego było rozpoczęcie ubiegania się o członkostwo w NATO przez te państwa. Warto zaznaczyć, że oba w 2008 roku na szczycie Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego w Bukareszcie otrzymały zapowiedź otwartych drzwi.

Był to punkt zapalny, który m.in. doprowadził do ataku Rosji na Gruzję, a następnie w 2014 toku aneksji Krymu oraz czynnego wspierania separatystów we wschodniej części Ukrainy. Te spory terytorialne uniemożliwiają przyłączenie się tych państw do wrogiego bloku militarnego. Można stwierdzić, ze cel minimalny Rosji został spełniony. Uniemożliwienie zagospodarowania przez rywala obszaru, który Rosja uważa za obszar swoich żywotnych interesów.

Potencjał i znaczenie OUBZ dla Rosji

Trzeba jednak zaznaczyć, że nie należy utożsamiać działań Federacji z działaniami Organizacji o Układzie Zbiorowym (OUBZ) jako całości. Większość z tych operacji była wykonywana przez Rosję działającą samodzielnie. Jest to spowodowane istotą relacji wewnątrz Organizacji oraz rozkładem sił wewnątrz niej. Sama Organizacja Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym (OUBZ) nie posiada znaczącego potencjału militarnego bez udziału Rosji. De facto bez niej praktycznie by nie istniała.

W przypadku NATO głównym decydentem i filarem są USA, to jednak wśród innych członków Sojuszu znajduje się kilka państw, które posiadają broń jądrową, a także własny potencjał wojskowy. Wraz z produkcją uzbrojenia i rozwojem własnej technologii wojskowych. Jednak jak już zostało wspomniane, w Organizacji Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym (OUBZ) nikt poza Rosją nie dysponuje siłą oraz zasobami mogącymi skutecznie przeciwstawić się potencjalnej agresji ze strony jakiegokolwiek mocarstwa. Sprawia to, że Federacja poprzez zacieśnianie więzi z innymi państwami narzuca własną wolę. Poprzez formalne i zinstytucjonalizowane środki wiąże byłe satelity ze sobą.

Zobacz także: Wojna w Izraelu tworzy efekt domina na świecie. Czy została otworzona puszka Pandory?

Rosja nie może oczekiwać od swoich sojuszników większego zaangażowania poza udostępnieniem swojego terytorium i infrastruktury, a także współpracy w przeprowadzaniu ćwiczeń wojskowych. Warto zaznaczyć, że w każdym państwie Organizacji Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym (OUBZ) Federacja Rosyjska posiada bazy wojskowe. W większości zostały odziedziczone po ZSRS. Jest to bardzo ważny cel, jeżeli nie główny, tej instytucji. Legitymizacja obecności militarnej Rosji u swoich sąsiadów. Także w ramach organizacji regularnie przeprowadzane są wspólne ćwiczenia wojskowe, m. in. „Współdziałanie”, „Nienaruszalne braterstwo”, „Bojowe braterstwo”.

Organizacja Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym (OUBZ) nie tylko zajmuje się aspektem bezpośredniego ataku na jednego z członków sojuszu. W jej kompetencjach leży również szereg rozwiązań i uprawnień w zakresie bezpieczeństwa. Włącznie z zagadnieniami narkobiznesu i terroryzmu. Ostatni punkt szczególnie zyskuje na znaczeniu w kontekście aktywności Organizacji w obszarze Azji Centralnej, z uwagi na bliskość Afganistanu, w którym po 2021 roku władzę przejęli talibowie.

Interwencja zbrojna OUBZ w Kazachstanie

Istotnym wydarzeniem w historii i funkcjonowaniu Organizacji Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym (OUBZ) były zamieszki ze stycznia 2022 roku w Kazachstanie. Ówczesny prezydent Kasym-Żomart Tokajew wystąpił do Organizacji z oficjalnym wnioskiem o udzielenie pomocy w przywróceniu porządku oraz stabilizacji sytuacji w kraju. Z 5 na 6 stycznia OUBZ zdecydowała o rozpoczęciu operacji antyterrorystycznej.

W ciągu kilku dni rosyjskie samoloty wojskowe przerzuciły do Kazachstanu ponad 2 tys. żołnierzy z państw sprzymierzonych. Dokładnie z Rosji, Białorusi, Kirgistanu, Armenii i Tadżykistanu. Był to kontyngent Kolektywnych Sił Operacyjnego Reagowania. Wysłane siły nie brały udziału w pacyfikacji protestujących, a zajęły się głównie ochroną strategiczną obiektów w Kazachstanie tj. lotniska, elektrownie czy chociażby piekarnie.

Zobacz także: Niemiecka Szkoła Historyczna – rozwój koncepcji ekonomii narodowej

Owa interwencja w historii Organizacji Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym była do tej pory niespotykana. Wcześniej nie dochodziło do uruchomienia wspomnianego mechanizmu. To wydarzenie było testem sprawczości nie tyle dla całej Organizacji i jej korpusu pod względem szybkiego reagowania, ile dla samej Rosji. Był to również wojskowo-polityczny sygnał Kremla wysłany w stronę NATO i państw sąsiednich, przede wszystkim Ukrainy.

Z racji tego, że niedługo później Rosja zaatakowała Ukrainę, możemy przypuszczać, że na szybkiej reakcji Federacji i uruchomieniu mechanizmu kolektywnego bezpieczeństwa zaważyła m.in. chęć Moskwy w jak najszybszym uregulowaniu sytuacji u swojego środkowoazjatyckiego sąsiada. Dzięki temu cały rosyjski potencjał wojskowy, który miał być przygotowywany do napaści na Ukrainę, został uwolniony. Tezę o dominującej roli Rosji oraz geograficznej bliskości jako głównym czynniku, zmuszającym państwa sąsiednie do podjęcia się współpracy w ramach struktur OUBZ, zdaje się potwierdzać w kolejnych sytuacjach krytycznych. Jedna z nich miała miejsce w czerwcu 2023 roku.

Organizacja Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym po interwencji w Kazachstanie

W 2023 roku podjęta została próba nieudanego przewrotu wojskowego w Rosji. Jej inicjatorem był przywódca prywatnej struktury wojskowej noszącej nazwę Grupy Wagnera Jewgienij Prigożyn. Władimir Putin skontaktował się z liderami państw należących do OUBZ, aby poinformować ich o sytuacji i podjąć działania antykryzysowe. Znana jest także odpowiedź prezydenta Kazachstanu, który w odpowiedzi odrzekł, że wydarzenia mające miejsce w Rosji są jej wewnętrzną sprawą.

Znamiennym jest również, że wcześniej państwa członkowskie Organizacji Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym (OUBZ) niezbyt chętnie przystępowały do inicjatyw w ramach Organizacji. Co prawda działały wspólnie z Rosją, jednak oczekując w zamian zapewnienia bezpieczeństwa, niż oferując własne zasoby w przypadku ewentualnego konfliktu Rosji z innymi państwami.

Zobacz także: Dlaczego PiS przegrał i dlaczego ma szansę wrócić za cztery lata [FELIETON]

Po inwazji na Ukrainę i obłożeniu Rosji sankcjami, a także po podjęciu kroków mających na celu odizolowanie jej na arenie międzynarodowej, współpraca z Moskwą zaczęła być mniej opłacalna i wiązać się z poniesieniem większych kosztów. Mniejsze państwa typu Armenii zostały w trudnej sytuacji, ponieważ nie maja większego wyboru niż współpraca z Rosją. Państwa o większym potencjale i znaczeniu, jak Kazachstan, który jest największym państwem regionu i graniczy z Chinami, są w lepszym położeniu.

Po tym jak wieloletni dyktator Kazachstanu Nursułtan Nazarbajew został odsunięty, nowe władze postanowiły prowadzić bardziej neutralną i wielowektorową politykę zagraniczną. Trzeba zaznaczyć, że Astanę wciąż obwiązują wszelkie powinności, idące za członkostwem w OUBZ, jednakże sytuacja z „buntem” Prigożyna daje do zrozumienia, że Kazachstan nie ma zamiaru przystępować do ratowania Rosji oraz narażać własne bezpieczeństwo w celu ochrony potężniejszego sojusznika. Woli pozostać, wedle możliwości, biernym obserwatorem. Jednocześnie nawiązuje kontakty zarówno ze światem zachodnim, jak też Chinami, tym samym powoli uniezależniając się od Kremla oraz budując swoją pozycję negocjacyjną. Dla Rosji nie jest to oczywiście pożądane, lecz najważniejszym jest, że Kazachstan pozostaje członkiem OUBZ.

Podsumowanie

Podsumowując rolę i miejsce konkretnie OUBZ w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej na obszarze postradzieckim, należy przyjąć, że pełni ona ważną rolę, uzasadniającą legalną militarną obecność Rosji w państwach ościennych i nie tylko. Poza tym, spełnia ona kilka ważnych funkcji. Przede wszystkim służy jako bezpiecznik, gwarantujący nieprzystąpienie jej członka do bloku konkurencyjnego – NATO. Już sam ten fakt wystarcza, aby odciążyć państwo rosyjskie od poniesienia ogromnego wysiłku, z jakim wiąże się zabezpieczenie granicy z kolejnym sąsiadem oraz czuwanie w gotowości w każdym z otaczających regionów.

Zobacz także: Czy Kosowo jest państwem? Spór o niepodległość republiki

Im dłuższa granica do obsadzenia, tym trudniej władzom rosyjskim byłoby sprostać temu wyzwaniu. Tym samym członkostwo w tej strukturze Kazachstanu, z którym Rosja ma najdłuższą granicę lądową na świecie, jest poważnym elementem zachowania bezpieczeństwa Rosji. Kazachstan, podobnie jak Ukraina, jest niekiedy uznawany za jej tzw. „miękkie podbrzusze”. Ewentualna kontrola nad tymi obszarami dałaby potencjalnym konkurentom ogromną przewagę. Białoruś jest zintegrowana w rosyjski system obronny nie tylko w ramach OUBZ, lecz także w dużej mierze na podstawie członkostwa w Państwie Związkowym Rosji i Białorusi.

Armenia z uwagi na złożone relacje z Azerbejdżanem i potrzebę w posiadaniu potężnego obrońcy raczej nie będzie w stanie zrezygnować ze współpracy z Rosją. Państwa Azji Centralnej, borykające się z licznymi problemami jak też niebezpiecznym sąsiedztwem w postaci Afganistanu, również nie dysponują potencjałem, wystarczającym do samodzielnego zapewnienia poczucia bezpieczeństwa. W obliczu tego ich naturalnym sojusznikiem jawi się Federacja Rosyjska. W zamian za oferowane słabszym sojusznikom wsparcie uzyskuje ona korzyści w postaci możliwości instalacji własnej infrastruktury wojskowej w regionie, tym samym wzmacniając swoje zdolności obronne i potencjał odstraszający.

Bibliografia:

1. J. Tymanowski, Rosja w europejskiej polityce bezpieczeństwa, [w:] Federacja Rosyjska w procesie demokratyzacji, red. J. Tymanowski, Warszawa 2011.
2. A. Włodkowska-Bagan, Rywalizacja mocarstw na obszarze poradzieckim, Warszawa 2013.
3. M. Sadłowski, Organizacja Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym. Prawno-instytucjonalne aspekty funkcjonowania, Toruń 2017.
4. A. Z. Kamiński, L. Kościuk, Rozpad ZSRR a bezpieczeństwo Europy Środkowej, „Sprawy Międzynarodowe” 1993, Vol. 1 (XLVI).
5. I. Topolski, Siła militarna w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej, Lublin 2004.
6. A. Legucka, System bezpieczeństwa na obszarze Wspólnoty Niepodległych Państw, [w:] Wspólnota Niepodległych Państw: fragmentacja – bezpieczeństwo – konflikty etniczne, red. T. Kapuśniak, Lubiln – Warszawa 2011.
7. M. Żyła, Między Wschodem a Zachodem. Problemy bezpieczeństwa Ukrainy, „Ante Portas – Studia nad Bezpieczeństwem” 2016, nr 1 (6).
8. M. Raś, Ewolucja polityki zagranicznej Rosji wobec Stanów Zjednoczonych i Europy Zachodniej w latach 1991-2001, Warszawa 2005.
9. A. Olech, A. Rogozińska, Zagraniczne obiekty wojskowe jako system wzmacniania międzynarodowego potencjału militarnego Federacji Rosyjskiej, Warszawa 2021.
10. A. Dyner, Wyzwania dla białoruskiej polityki bezpieczeństwa, „Polski Instytut Spraw Międzynarodowych. Biuletyn”, Nr 11 (1584).
11. K. Malak, Instytucjonalizacja wielostronnej współpracy na obszarze Wspólnoty Niepodległych Państw, [w:] Polityka zagraniczna i bezpieczeństwa na obszarze Wspólnoty Państw Niepodległych, red. A. Legucka, K. Malak, Warszawa 2008.
12. A. Legieć, Perspektywy Rosji wobec Azji Centralnej, „Polski Instytut Spraw Międzynarodowych. Biuletyn”, Nr 37 (1785).
13. Operacja OUBZ w Kazachstanie, https://www.pism.pl/publikacje/operacja-oubz-w-kazachstanie [dostęp 28.08.2023].
14. Świat reaguje na pucz Prigożyna. „Nieudane wojny kończą się konfliktami domowymi”, https://belsat.eu/pl/news/24- 06-2023-swiat-reaguje-na-pucz-prigozyna-nieudane-wojny-koncza-sie-konfliktami-domowymi [dostęp 28.08.2023].
15. K. Załęski, Polityka militarna Federacji Rosyjskiej na arenie międzynarodowej, [w:] Bezpieczeństwo międzynarodowe. Polska – Europa – Świat. Księga Jubileuszowa dedykowana Profesorowi Ryszardowi Ziębie z okazji czterdziestolecia pracy naukowej, red. J. Zając, A> Włodkowska-Bagan, M. Kaczmarski, Warszawa 2015.
16. J. A. Mowchan, The Militarization of the Collective Security Treaty Organization, „Issue Paper. Center for Strategic Leadership, U.S. Army War College”, July 2009, Vol. 6-09.