Ciekawą kartą rozwoju teorii ekonomii jest Niemiecka Szkoła Historyczna, która nie tylko wniosła bardzo wiele do postępu w ekonomii, zwłaszcza ekonomii rozwojowej, ale również przyczyniła się do powstania państwa niemieckiego. To właśnie tam została wdrożona i to z dość dobrymi efektami.
Na przełomie XVIII i XIX pod względem gospodarczym Europa Zachodnia dominowała nad względnie zacofanymi państwami niemieckim. Gdy tam panował paradygmat Szkoły Klasycznej i liberalizmu, niemieccy myśliciele uznali, że nadrobienie zaległości między ich rywalami, a nimi nie obejdzie się bez pomocy państwa. Uważali, że liberalna polityka handlowa zalecana przez klasyków nie pomoże im wyjść z zacofania, przez przewagę absolutną, którą dysponowali Anglosasi w tamtym okresie. W takich warunkach powstała Niemiecka Szkoła Historyczna, stanęła w opozycji do założeń i tez Szkoły Klasycznej.
Niemiecka Szkoła Historyczna – geneza, czyli nurt romantyczny
Człowiekiem którym podłożył podwaliny pod szkołę historyczną był Johann Gottlieb Fichte. Z wykształcenia filozof oraz teolog. Zdołał nawet zostać rektorem Uniwersytetu Berlińskiego. Pochodził z bliskiego sąsiedztwa od ziem polskich — Łużyc. W okresie wojen napoleońskich wzywał do moralnego odrodzenia Niemiec.
Uważał, że państwo powinno starać się zagwarantować obywatelom pracę oraz chronić własność prywatną. Państwo miało również odgrywać istotną rolę w nadzorowaniu handlu oraz przemysłu w celu zachowania ich w równowadze. Ważnym czynnikiem miała być ochrona rynku przed wpływami zewnętrznymi oraz utrwalanie tożsamości narodowej. W swoich pracach krytykował również pieniądz kruszcowy. Wskazywał, że pieniądź jest znakiem państwowym i to państwo nadaje mu mocy prawnej funkcjonowania w społeczeństwie. Stawia go to w roli prekursora państwowej teorii pieniądza.
Zobacz także: Niemiecki romantyzm a sprawa polska. Początek niemieckiego nacjonalizmu
Jednak twórcą właściwej szkoły historycznej był Friedrich List, który odgrywał istotną rolę w środowisku narodowo liberalnym. Wyszedł z założenia, że historia jest bardzo ważnym źródłem o zachowaniach ludzi, czyli w tym przypadku również tych gospodarczych. Twierdzenie to rozwijały następne pokolenia szkoły historycznej.
Doceniał znacznie kultury dla spraw ekonomicznych, a także utrzymywał, że nie można jej uogólniać. Odrzucał także indywidualistyczne podejście proponowane przez liberałów gospodarczych. Jego pozycję względem spraw gospodarczych można określić jako nacjonalistyczne. List skupił się na porównaniu zachowań ekonomicznych jednostek z zachowaniem narodu. Z tego wynikało uznanie prymatu narodu nad interesem jednostki czy partykularnych grup. To właśnie dlatego Niemiecka Szkoła Historyczna była zaangażowana w poprawę warunków życia społeczeństwa, a także reformy społeczne.
Trzeba wspomnieć, że to ekonomiści szkoły historycznej byli prekursorami w czymś, co później nazwano mobilizacją gospodarki oraz jej ochroną strategiczną. Przykładowo List utrzymywał, że ewentualne uzależnienie zjednoczonych Niemiec od handlu morskiego otwiera ryzyko załamania ekonomicznego, w przypadku konfliktu z Wielką Brytanią. Kluczowym elementem doktryny Lista było twierdzenie, że kluczem dla dobrobytu i stabilności państwa jest, rozbudowany i wielostronny rozwój sił produkcyjnych, a nie wymiana handlowa sama w sobie.
Niemiecka Szkoła Historyczna – realizacja w Niemczech
Niemiecka Szkoła Historyczna wskazywała na istotne znaczenie infrastruktury. W okresie XIX wieku podstawą myślenia o logistyce były linie kolejowe i porty. Szkoła utrzymywała, że te muszą znajdować się pod specjalną opieką państwa. Rozumiano ją jako aktywny rozwój i nacjonalizacja linii kolejowych, a także wspieranie inicjatywy pokroju aktów nawigacyjnych w handlu morskim. Nationale System der Politischen Ökonomie Friedricha Lista, stanowił jeden z argumentów dla powołania zollverein, czyli unii celnej krajów niemieckich. Stanowiła jeden z etapów powstania zjednoczonego państwa. A także przyśpieszyła rozwój ekonomiczny Niemiec i ich integracje.
Najlepszym przykładem realizacji założeń Niemieckiej szkoły historycznej, są same Niemcy w postaci II Rzeszy. Państwo Zjednoczone w 1871 roku zmagało się z wyraźnym opóźnieniem w industrializacji, w wielu aspektach niewydolnym systemem finansowym i rolnictwem. Mimo skutecznej polityki miast Hanzy, Prus czy Saksonii, te zapóźnienia względem Wielkiej Brytanii były wyraźne. Sektor bankowy był słabszy nawet od francuskiego. Pominę tu realizacje pewnych oczywistych, ale potrzebnych działań, jak ujednolicenie prawa, wag i miar czy kodeksów handlowych, z powołaniem izby handlowej Rzeszy na czele.
Zobacz także: Twitter jako narzędzie dezinformacji podczas wojny na Ukrainie
W tym kontekście istotne są mocno kojarzone z Niemcami kartele. Chociaż zrozumienie ich specyfiki jest często dość błędne. Te związki w Niemczech miały bardzo różny charakter. Częstym typem kartelu, był ten polegający, na wspólnym negocjowaniu cen surowców czy innych dóbr kapitałowych. Innym był podział rynków zagranicznych w danej branży. Proces kartelizacji zapoczątkowała unia celna Zollverein, później przyspieszył po kryzysie z 1873. Łącznie do wybuchu I Wojny Światowej było około 2000 firm/banków zrzeszonych, w 500 kartelach.
Należy tu zaznaczyć, że same kartele nie odpowiadały nigdy za większościową produkcję w Rzeszy. Jako pewną ciekawostkę można tu dodać, że często zawierano porozumienia między firmami, w zakresie budowy osiedli mieszkaniowych dla robotników czy infrastruktury dla nich. Jak świetlicę dla dzieci, szpitale etc.
Niemiecka Szkoła historyczna i jej interwencyjny charakter
W ramach systemu postawiono na rozbudowę infrastruktury, organizując roboty publiczne dla bezrobotnych i nacjonalizację kolei. Dzięki czemu ograniczano bezrobocie z jego negatywnymi skutkami. Ponadto zapewniono dobrą jakość infrastruktury, na czym korzystali obywatele i prywatne firmy. Rozbudowano także różnego typu usługi publiczne jak pocztę, wodociągi czy rozwój elektryfikacji.
Poza tym dość wyraźnie postawiono na edukację i naukę. Niemcy były pionierem w wielu zakresach technologii, Niemiecki przemysł chemiczny czy ciężki był bezkonkurencyjny w Europie. Ważne było stosowanie protekcjonalnych taryf celnych, dzięki czemu najpierw niemiecki przemysł zdławił import, własną produkcją krajową, a potem zaczął zdobywać rynki zagraniczne. Społeczeństwo za to zyskało bardzo wysoki jak na swoje czasy poziom politechnizacji. Czy szerzej osób z wyższym wykształceniem.
Zobacz także: Racja Na III Forum Integracyjno-Rozwojowe Młodzieży Polskiej Ze Wschodu
Od lat 80. postawiono na rozbudowę krajowego kapitału, subsydiowano krajowy przemysł, a także zapewniano tani kredyt. Niemieckie firmy wchodziły w kartele, które standaryzowały produkcję, a duże firmy umożliwiły powstawanie wyraźnie innowacyjnych i rozbudowanych fabryk. Te były bardziej konkurencyjne od tych brytyjskich i francuskich. Wspierano nie tylko przemysł ciężki, ale także rzemiosło i handel, gdyż zależało decydentom na utrzymaniu dobrobytu we wszystkich częściach cesarstwa, również tych uzależnionych od handlu i prostego rzemiosła. Nawet tam, gdzie nie działał rząd krajowy, wysoce autonomiczne samorządy państw związkowych wspierały gospodarkę. Dodatkowo cła centralne chroniły zatrudnienie i płace robotników oraz zysk przedsiębiorców.
Niemiecka Szkoła Historyczna – prekursor państwa opiekuńczego
W duchu paternalizmu stworzono pierwsze państwo opiekuńcze. Niemieccy robotnicy mieli zagwarantowane rozbudowane prawa w kwestii wynagrodzenia, standardów pracy, emerytur ubezpieczeń od chorób i wypadków, stołówki robotnicze, a nawet ubrania dystrybuowane co kilka miesięcy. Część krajów związkowych albo samych firm zapewniały mieszkania dla robotników (w dużym stopniu bezpłatnie albo za symboliczną opłatą). Dzięki temu robotnicy byli bardziej związani ze swoim państwem i mieli gwarancję, że w razie trudnych okoliczności państwo im pomoże.
Cesarstwo nie tylko było pierwsze, które wprowadziło nowoczesne rozwiązania w zakresie świadczeń socjalnych, ale też pierwsze w ochronie praw pracowniczych na takim poziomie. Od 1890 roku rozpoczęto standaryzację przepisów dotyczących prawa pracy. Wcześniej zależało ono od danego państwa związkowego. Od tamtej pory skrócono czas pracy z 12-16 godzin dziennie do 9,5-11 godzin dziennie, zakazano pracy dzieci do 15 roku życia, wprowadzono płacę minimalną, wprowadzono obowiązkowe przerwy w czasie pracy, a także urlopy.
Zobacz także: Operacja Polska NKWD – zapomniane ludobójstwo Polaków w ZSRR
Zakazano również prześladowania związków zawodowych (chyba że te były antypaństwowe lub anarchistyczne). Przepisy również dotyczyły ochrony życia i zdrowia czy innych najważniejszych dziedzin. W 1887 roku wprowadzono nakaz dla krajów związkowych realizacji robót publicznych, w obszarach dotkniętych poważnym bezrobociem.
Pod względem rolnictwa również odnotowano sukcesy. Roboty publiczne na wsi, taryfy celne na import żywności czy promowanie nowoczesnych technologii sprawiły, że niemieckie rolnictwo było najproduktywniejsze w Europie.
Reichsbank był pionierem w wielu mechanizmach nowoczesnej polityki monetarnej, chociażby po to QE realizował w latach 90 XIX wieku.
Podsumowanie
Dzięki tym i wielu pomniejszym działaniom Niemcy stały się już na początku XX wieku 2. największą gospodarką świata po Stanach Zjednoczonych, osiągając najwyższy wskaźnik rozwoju gospodarczego. Niemcy miały najwyższy dostęp w Europie do prądu czy innych mediów, a kraj kwitł. Nawet robotnicy byli w stanie gromadzić oszczędności, a ich prawa były najszersze w ówczesnym świecie. Niemieckie firmy należały do czołówki. Kraj dysponował największym systemem finansowym Europy.
Demografia też była dość dobra, ponieważ populacja cesarstwa wzrosła z 41 mln w 1871 roku do 64 mln w 1910 roku. Chociaż częściowo to wynikało z powrotu Niemców z emigracji. Oczywiście Rzesza nie była idealna, ale to wyraźny sukces umożliwiony dzięki rozważnej i skutecznej polityce gospodarczej Bismarcka i następnych rządów korzystających z dokonań Niemieckiej Szkoły Historycznej.
źródła:
- Germany: 1815-1870 “in Rondo Cameron, ed. Banking in the Early Stages of Industrialization: A Study in Comparative Economic History“
- Cornelius Torp, “The ‘Coalition of “Rye and Iron”‘ under the Pressure of Globalization: A Reinterpretation of Germany’s Political Economy before 1914“
- “Zölle, Kartelle, Technik und Wachstum in der deutschen Stahlindustrie 1879 bis 1914“, Bolsinger, Eckard
- (2004). Die Grundlagen des Merkantilrealismus: Friedrich List und die in ternationale politische Ökonomie
- M. Bochenek, Historia rozwoju ekonomii, od idei socjalistycznych do historyzmu, tom.2, Toruń 2016.
