Proces demokratyzacji w Polsce po 1989 roku nie mógł dokonać się bez przywrócenia samorządu terytorialnego, a w związku z tym także przeprowadzenia decentralizacji i dekoncentracji. Oprócz ustanowienia gospodarki wolnorynkowej, pluralizmu politycznego czy demokratycznych wyborów, do najważniejszych osiągnięć w dziedzinie budowania państwa demokratycznego należy zaliczyć samorząd terytorialny. To właśnie społeczności lokalne i ich prawo do uczestniczenia w kierowaniu sprawami publicznymi są czynnikiem modelującym ustrój demokratyczny.
Spis Treści:
- Etapy budowania samorządu terytorialnego w Polsce
- Po samorządowej reformie Buzka
- Organy samorządowe. Kto nami rządzi?
- Samorząd – kompetencje organów stanowiąco-kontrolnych
- Prawa i obowiązki radnego
- Wysokość diet w radach oraz informacja o wynagrodzeniach dla wójtów, burmistrzów, prezydentów
- Ordynacja wyborcza w gminach
- Ordynacja w wyborach do rady powiatu
- Wybory do sejmiku województwa
- Wybory wójta/burmistrza/prezydenta
Etapy budowania samorządu terytorialnego w Polsce
Samorząd w Polsce kształtował się w kilku etapach. Na pierwszy etap w Polsce składały się: nowelizacja Konstytucji z dnia 1952 r. (29 grudnia 1989 r.), która dawała gwarancje udziału samorządu w sprawowaniu władzy; ustawa o samorządzie terytorialnym z 8 marca 1990 roku, jak i Mała Konstytucja z 1992 roku, które z kolei umocowały oraz ukonstytuowały jednostopniowy samorząd z gminą jako podstawową jednostką podziału terytorialnego.
Drugi etap rozpoczął się uchwaleniem ustawy zasadniczej z 2 kwietnia 1997, która w art. 16.2. odnosi się do decentralizacji państwa oraz stanowi o samodzielności jednostek samorządu terytorialnego. Z kolei art. 163 wskazuje na zasadę domniemania kompetencji. Samodzielność samorządu normują również artykuły 165,166 i 168. Konstytucja w tych przepisach uregulowała kwestie posiadania przez jednostki zadań własnych, które wykonują na rzecz wspólnoty lokalnej, źródeł finansowania, które regulowały odrębne ustawy, własnych opłat oraz podatków nakładanych na mieszkańców wspólnoty.
Warto zwrócić uwagę na to, że działania organów samorządu są nadzorowane przez Prezesa Rady Ministrów oraz szefa terenowej administracji rządowej zespolonej – wojewodę. Stworzono podstawowe zasady ustrojowe samorządu terytorialnego, które potem były rozwijane w ustawach. Do tego etapu zaliczymy też m.in. ustawę z dnia 24 lipca 1998 r. o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa, rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 sierpnia 1998 r. w sprawie utworzenia powiatów, ustawa o samorządzie powiatowym z dnia 5 czerwca 1998 roku, ustawa o samorządzie województwa z dnia 5 czerwca 1998 roku, a w konsekwencji nowy podział administracyjny od 1 stycznia 1999 roku.
Zobacz także: Naszego Facebooka
Samorząd i władze lokalne od wielu lat należą do najlepiej ocenianych instytucji publicznych w Polsce. Pozytywnie pracę samorządowców w swojej miejscowości ocenia niemal siedmiu na dziesięciu badanych (68%), natomiast blisko jedna czwarta (23%) jest z niej niezadowolona. Dobre noty wyraźnie częściej niż przeciętnie wystawiają mieszkańcy wsi, a złe – mieszkańcy dużych (100 000 – 499 999 ludności) i największych (500 000 i więcej) miast1
Wolne i uczciwe wybory są elementem niezbędnym dla funkcjonowania współczesnej demokracji. Odnosi się to także do instytucji jaką jest samorząd, będącego efektem demokratyzacji ustroju i przekazania kompetencji władczych w drodze dekoncentracji. Dlatego tak istotny jest proces wyboru na stanowiska samorządowe, które powinny podejmować się realizacji zadań na rzecz tzw. małych ojczyzn. Samorząd terytorialny to instytucja, służąca do reprezentowania interesów wspólnoty i rozwiązywania jej własnych spraw. Aby samorządność mogła mieć miejsce, musi istnieć pewna grupa ludzi, która ma wspólne interesy i wspólne sprawy do rozwiązania. Katalog tych spraw, wspólnota interesów oraz troska o dobro wspólne małych ojczyzn powinna mieć kluczowe znaczenie dla wszystkich kandydatów w wyborach samorządowych.
1Komunikat z badań CBOS, Oceny działalności instytucji publicznych w marcu, nr 39/2023.
Po samorządowej reformie Buzka
Po reformie z 1999 roku, wchodzącej w pakiet czterech reform rządu Jerzego Buzka, w Polsce obowiązuje trójstopniowy podział administracyjnych. Wśród jednostek terytorialnych wyróżniamy gminy, powiaty, województwa.
Zobacz także: Współczesna Pułapka Tukidydesa – rywalizacja Chin i USA o Tajwan
Podstawową jednostką podziału terytorialnego jest gmina. Stanowi ona wspólnotę samorządową wraz z odpowiednim terytorium. Gmina wykonuje zadania publiczne w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność. Posiada także osobowość prawną. W Polsce obecnie istnieje 2477 gmin, spośród których możemy wyróżnić gminy wiejskie, wiejsko-miejskie i miejskie.
Gmina wiejska to obszar, na który składają się tylko i wyłącznie wsie, a w jej skład nie wchodzi żadne miasto. Wiejsko-miejska wyróżnia się tym, że w jej granicach oprócz wsi znajduje się także miasto. Natomiast miejska obejmuje wyłącznie dane miasto w jego granicach administracyjnych.
Jednostkami komplementarnymi względem gmin są powiaty. Ustawa o samorządzie powiatowym wyraźnie wskazuje, że zadania powiatu mają charakter ponadgminny. W Polsce jest 314 powiatów, które dzielimy w następujący sposób:
1 stycznia 1999 roku doszło do zredukowania liczby województw z 49 na 16.
Mimo, że państwo podzielone jest na 16 województw, to de facto istnieje 18 miast wojewódzkich. Wszystko wskutek konfliktu pomiędzy niektórymi miastami o to, które z nich ma zostać stolicą województwa.
Na drodze kompromisu ustanowiono, że w województwie kujawsko-pomorskim siedzibą wojewody będzie Bydgoszcz, zaś sejmiku województwa Toruń. W województwie lubuskim urząd wojewódzki mieści się w Gorzowie Wielkopolskim, a sejmik obraduje w Zielonej Górze.
Organy samorządowe. Kto nami rządzi?
Dość duża nieprecyzyjność występuje w określaniu nazw poszczególnych rad. 1 stycznia 2011 r. na mocy rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 22 grudnia 1999 r. w sprawie instrukcji kancelaryjnej dla organów gmin i związków międzygminnych (Dz.U. Nr 112, poz. 1319 z późn. zm.) ustalono poniższy sposób nazewnictwa:
- rada gminy (gmina wiejska)
- rada miejska (gmina wiejsko-miejska)
- rada miasta (gmina miejska)
Jednak w dalszym ciągu można zaobserwować brak zastosowania się do takich instrukcji. We Wrocławiu czy w Łodzi funkcjonuje nazwa Rada Miejska.
Organami stanowiąco-kontrolnymi w gminach są więc: rada gminy/miejska/miasta, w powiatach — rada powiatu, a w województwie — sejmik województwa.
Zobacz także: Prezydenci III RP – polityczny exodus
Liczba radnych w Radzie Gminy zależy od jej ludności:
– do 20 tysięcy mieszkańców – 15 radnych
– do 50 tysięcy mieszkańców – 21 radnych
– do 100 tysięcy mieszkańców – 23 radnych
– do 200 tysięcy mieszkańców – 25 radnych
– oraz po 3 na każde rozpoczęte 100 tysięcy mieszkańców, jednak nie więcej niż 45.
Wyjątkiem jest Rada m.st. Warszawy, która na podstawie ustawy o ustroju miasta stołecznego Warszawy liczy 60 radnych.
W skład rady powiatu wchodzą radni w liczbie piętnastu w powiatach liczących do 40 000 mieszkańców oraz po dwóch na każde kolejne rozpoczęte 20 000 mieszkańców, ale nie więcej niż dwudziestu dziewięciu radnych.
W województwach do 2 mln mieszkańców w skład sejmiku województwa wchodzi 30 radnych oraz po trzech radnych na każde kolejne rozpoczęte 500 tys. mieszkańców.
Jeżeli chodzi o organy wykonawcze, to w gminach wiejskich pełnią je wójtowie. Gdy siedziba władz znajduje się w mieście położonym na terytorium gminy, to organem wykonawczym jest burmistrz. W miastach powyżej 100 000 mieszkańców organem wykonawczym jest prezydent miasta. Dotyczy to również miast, w których do dnia wejścia w życie ustawy o samorządzie gminnym, prezydent miasta był organem wykonawczo-zarządzającym.
Do 2018 roku kadencja wszystkich organów trwała 4 lat. Nie obowiązywało ograniczenie w długości sprawowanych kadencji.
Zasada dwukadencyjności i wydłużenie kadencji samorządów
Od 11 stycznia 2018 obowiązuje zasada dwukadencyjności organów wykonawczych w gminach. Ponadto, wydłużono ich kadencję do lat pięciu, począwszy do kadencji 2018–2023. Przyjęto, że dwie kadencje liczy się od 2018 r. Wybranym można być tylko na dwie kadencje począwszy od tego terminu. Ograniczenie to dotyczy tej samej gminy, co oznaczało, iż możliwe jest kandydowanie w innej gminie. 5-letnia kadencja dotyczyła również pozostałych organów władzy w samorządach.
30 kwietnia minie więc bardzo długa kadencja samorządu, która dodatkowo została przedłużona w związku z przyjęciem ustawy autorstwa posłów PiS. Zmiany miały na celu rozdzielenie dat wyborów parlamentarnych i samorządowych. 7 kwietnia wybierzemy wójtów, burmistrzów, prezydentów, radnych gmin, powiatów i sejmików. Ewentualne drugie tury wyborów władz wykonawczych w gminach odbędą się 21 kwietnia.
Samorząd – kompetencje organów stanowiąco-kontrolnych
Rada gminy jest organem stanowiącym i kontrolnym w gminie. Do właściwości rady gminy należą wszystkie sprawy pozostające w zakresie działania gminy, o ile ustawy nie stanowią inaczej. Oznacza to przyjęcie zasady, że właściwość rady obejmuje wszystkie sprawy pozostające w zakresie działania gminy, o ile ustawa nie stanowi inaczej. Zadania te określają przepisy ustawowe, w szczególności art. 18 ustawy o samorządzie gminnym. Rada gminy może wykonywać swoje kompetencje we wszystkich sprawach, które nie zostały zastrzeżone na mocy art. 12 do rozstrzygnięcia w drodze referendum gminnego.
Sprawy, w których wyłącznie właściwa jest rada gminy, można podzielić na pięć głównych kategorii2
Zobacz także: Chińska rewolucja przemysłowa w dobie europejskiego średniowiecza
1) stanowienie o organizacji i kierunkach działania gminy – czyni to m.in. poprzez:
- uchwalanie statutu gminy, który zgodnie z art. 22 usg określa organizację wewnętrzną oraz tryb pracy organów gminy;
- uchwalanie budżetu gminy, rozpatrywanie sprawozdania z wykonania budżetu oraz podejmowanie uchwały w sprawie udzielenia lub nieudzielenia absolutorium z tego tytułu
- rozpatrywanie raportu o stanie gminy[2] oraz podejmowanie uchwały w sprawie udzielenia lub nieudzielenia wotum zaufania z tego tytułu;
- uchwalanie planu ogólnego gminy[3] oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego;
- uchwalanie programów gospodarczych;
2) dokonywanie obsady osobowej organów – m.in. powoływanie i odwoływanie skarbnika gminy, który jest głównym księgowym budżetu
3) podejmowanie uchwał w sprawach podatków i opłat lokalnych
4) decydowanie o współdziałaniu z innymi gminami;
5) podejmowanie uchwał w sprawach majątkowych gminy, przekraczających zakres zwykłego zarządu
2 J. Czerw [w:] Ustawa o samorządzie gminnym, red. P. Chmielnicki, Warszawa 2022, art. 18.
Funkcja kontrolna – Komisja rewizyjna i Komisja skarg, wniosków i petycji
Rada gminy kontroluje działalność wójta, gminnych jednostek organizacyjnych oraz jednostek pomocniczych gminy; w tym celu powołuje komisję rewizyjną. Komisja rewizyjna opiniuje wykonanie budżetu gminy i występuje z wnioskiem do rady gminy w sprawie udzielenia lub nieudzielenia absolutorium wójtowi. Wniosek w sprawie absolutorium podlega zaopiniowaniu przez regionalną izbę obrachunkową. Komisja rewizyjna wykonuje inne zadania zlecone przez radę w zakresie kontroli.
Rada gminy rozpatruje skargi na działania wójta i gminnych jednostek organizacyjnych, wnioski oraz petycje składane przez obywateli. W tym celu powołuje komisję skarg, wniosków i petycji.
Kompetencje rady powiatu
Sprawy, w których wyłącznie właściwa jest rada powiatu:
1) stanowienie o organizacji i kierunkach działania gminy – czyni to m.in. poprzez:
- stanowienie aktów prawa miejscowego, w tym statutu powiatu;
- stanowienie o kierunkach działania zarządu powiatu oraz rozpatrywanie sprawozdań z działalności zarządu, w tym z działalności finansowej;
- uchwalanie budżetu powiatu;
- rozpatrywanie sprawozdania z wykonania budżetu oraz podejmowanie uchwały w sprawie udzielenia lub nieudzielenia absolutorium dla zarządu z tego tytułu;
- rozpatrywanie raportu o stanie powiatu oraz podejmowanie uchwały w sprawie udzielenia lub nieudzielenia wotum zaufania dla zarządu z tego tytułu;
- uchwalanie powiatowego programu zapobiegania przestępczości oraz ochrony bezpieczeństwa obywateli i porządku publicznego;
- uchwalanie powiatowego programu przeciwdziałania bezrobociu oraz aktywizacji lokalnego rynku pracy;
- przyjmowanie programów rozwoju w trybie określonym w przepisach o zasadach prowadzenia polityki rozwoju;
- podejmowanie uchwał w sprawie zasad udzielania stypendiów dla uczniów i studentów;
Zobacz także: Wykład Arkadiusza Plewika: Prezydenci III RP – polityczny exodus
2) dokonywanie obsady osobowej organów – m.in. wybór i odwołanie zarządu oraz ustalanie wynagrodzenia jego przewodniczącego; powoływanie i odwoływanie, na wniosek starosty, skarbnika powiatu, będącego głównym księgowym budżetu powiatu;
3) podejmowanie uchwał w sprawach podatków i opłat
4)podejmowanie uchwał w sprawach współpracy ze społecznościami lokalnymi innych państw oraz przystępowania do międzynarodowych zrzeszeń społeczności lokalnych;
5) podejmowanie uchwał we wskazanych sprawach majątkowych powiatu
Kompetencje sejmiku wojewódzkiego
Sprawy, w których wyłącznie właściwa jest sejmik województwa:
1) stanowienie o organizacji i kierunkach działania gminy – czyni to m.in. poprzez:
- stanowienie aktów prawa miejscowego, w szczególności: statutu województwa, zasad gospodarowania mieniem wojewódzkim, zasad i trybu korzystania z wojewódzkich obiektów i urządzeń użyteczności publicznej;
- uchwalanie strategii rozwoju województwa;
- uchwalanie planu zagospodarowania przestrzennego województwa;
- uchwalanie budżetu województwa;
- rozpatrywanie sprawozdań z wykonania budżetu województwa, sprawozdań finansowych województwa oraz sprawozdań z wykonywania wieloletnich programów województwa;
- podejmowanie uchwały w sprawie udzielenia lub nieudzielenia absolutorium zarządowi województwa z tytułu wykonania budżetu województwa;
- podejmowanie uchwał w sprawie zasad udzielania stypendiów dla uczniów i studentów;
2) dokonywanie obsady osobowej organów – m.in. wybór i odwołanie zarządu województwa oraz ustalanie wynagrodzenia marszałka województwa; powoływanie i odwoływanie, na wniosek marszałka województwa, skarbnika województwa, który jest głównym księgowym budżetu województwa;
3) podejmowanie uchwał we wskazanych sprawach majątkowych powiatu
Kompetencje wójta/burmistrza/prezydenta miasta
Podstawowym obowiązkiem wójta jest wykonywanie uchwał rady i zadań gminy. W realizacji zadań własnych gminy wójt jest podległy wyłącznie radzie gminy. Do zadań wójta należą w szczególności:
1) przygotowywanie projektów uchwał rady gminy;
2) opracowywanie programów rozwoju w trybie określonym w przepisach o zasadach prowadzenia polityki rozwoju;
3) określanie sposobu wykonywania uchwał;
4) gospodarowanie mieniem komunalnym;
5) wykonywanie budżetu;
6) zatrudnianie i zwalnianie kierowników gminnych jednostek organizacyjnych;
Zobacz także: Apartheid w RPA – jak to wygląda obecnie?
Ponadto, wójt kieruje sprawami gminy oraz reprezentuje ją na zewnątrz. Ciąża na nim również pewne zadania w zakresie bezpieczeństwa i sytuacji kryzysowych wynikające zarówno z ustawy o samorządzie gminny (np. opracowanie planu operacyjnego ochrony przed powodzią), jak i innych ustaw szczególnych, np. z ustawy o zarządzaniu kryzysowym. Wójt odpowiada za prawidłową gospodarkę finansową gminy. W związku z tym przysługuje mu wyłączne prawo:
1) zaciągania zobowiązań mających pokrycie w ustalonych w uchwale budżetowej kwotach wydatków, w ramach upoważnień udzielonych przez radę gminy;
2) emitowania papierów wartościowych, w ramach upoważnień udzielonych przez radę gminy;
3) dokonywania wydatków budżetowych;
4) zgłaszania propozycji zmian w budżecie gminy;
5) dysponowania rezerwami budżetu gminy;
6) blokowania środków budżetowych, w przypadkach określonych ustawą
Kompetencje zarządu powiatu
Organem wykonawczym powiatu jest zarząd powiatu. W skład zarządu wchodzą starosta (jako jego przewodniczący), wicestarosta i pozostali członkowie.
Do zadań zarządu powiatu należą w szczególności:
1) przygotowywanie projektów uchwał rady;
2) wykonywanie uchwał rady;
3) opracowywanie programów rozwoju w trybie określonym w przepisach o zasadach prowadzenia polityki rozwoju;
4) gospodarowanie mieniem powiatu;
5) wykonywanie budżetu powiatu;
6) zatrudnianie i zwalnianie kierowników jednostek organizacyjnych powiatu;
7) uchwalanie regulaminu organizacyjnego starostwa powiatowego.
Zarząd powiatu wydaje decyzje we wskazanych w przepisach szczególnych sprawach indywidualnych oraz powiatowe przepisy porządkowe. Zarządowi przysługuje również wyłączne prawo:
1) zaciągania zobowiązań mających pokrycie w ustalonych w uchwale budżetowej kwotach wydatków, w ramach upoważnień udzielonych przez radę powiatu;
2) emitowania papierów wartościowych, w ramach upoważnień udzielonych przez radę powiatu;
3) dokonywania wydatków budżetowych;
4) zgłaszania propozycji zmian w budżecie powiatu;
5) dysponowania rezerwami budżetu powiatu;
6) blokowania środków budżetowych, w przypadkach określonych ustawą.
Wybrane zadania ciążą na staroście, który jest kierownikiem starostwa powiatowego oraz zwierzchnikiem służbowym pracowników starostwa i kierowników jednostek organizacyjnych powiatu oraz zwierzchnikiem powiatowych służb, inspekcji i straży. Starosta uzyskał pewne specjalne obowiązki i uprawnienia w zakresie zarządzania w sytuacjach kryzysowych.
Kompetencje zarządu województwa
Zarząd województwa jest organem wykonawczym województwa. W jego skład wchodzi marszałek województwa jako jego przewodniczący, wicemarszałek lub 2 wicemarszałków i pozostali członkowie. Wykonuje zadania należące do samorządu województwa, niezastrzeżone na rzecz sejmiku województwa i wojewódzkich samorządowych jednostek organizacyjnych. Do zadań zarządu województwa należy w szczególności:
1) wykonywanie uchwał sejmiku województwa;
2) gospodarowanie mieniem województwa, w tym wykonywanie praw z akcji i udziałów posiadanych przez województwo;
3) przygotowywanie projektu i wykonywanie budżetu województwa;
4) przygotowywanie projektów strategii rozwoju województwa i innych strategii rozwoju, planu zagospodarowania przestrzennego województwa, audytu krajobrazowego, regionalnych programów operacyjnych, programów służących realizacji umowy partnerstwa w zakresie polityki spójności oraz ich wykonywanie;
Zobacz także: Barbarzyńscy mieszkańcy terenów dzisiejszej Polski. Tacyt i jego historię na spotkaniu Racji
5) monitorowanie i analizowanie procesów rozwojowych w układzie przestrzennym oraz strategii rozwoju województwa, regionalnych programów operacyjnych, programów rozwoju i programów służących realizacji umowy partnerstwa w zakresie polityki spójności oraz kontraktu terytorialnego, o których mowa w ustawie z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju;
6) organizowanie współpracy ze strukturami samorządu regionalnego w innych krajach i z międzynarodowymi zrzeszeniami regionalnymi;
7) kierowanie, koordynowanie i kontrolowanie działalności wojewódzkich samorządowych jednostek organizacyjnych, w tym zatrudnianie i zwalnianie kierowników wojewódzkich samorządowych jednostek organizacyjnych;
8) uchwalanie regulaminu organizacyjnego urzędu marszałkowskiego.
W gminie i powiecie przyjęto domniemanie kompetencji organów stanowiących, podczas gdy samorząd wojewódzki obowiązuje zasada domniemania kompetencji organu wykonawczego. Sejmik województwa może działać wyłącznie w sprawach powierzonych mu w ustawie.
Prawa i obowiązki radnego
Rada gminy obraduje na sesjach zwoływanych przez przewodniczącego w miarę potrzeby, nie rzadziej jednak niż raz na kwartał. Radny jest obowiązany brać udział w pracach rady gminy i jej komisji oraz innych instytucji samorządowych, do których został wybrany lub desygnowany. Nie może brać udziału w głosowaniu w radzie ani w komisji, jeżeli dotyczy ono jego interesu prawnego. W wykonywaniu mandatu ma prawo, jeżeli nie narusza to dóbr osobistych innych osób, do uzyskiwania informacji i materiałów, wstępu do pomieszczeń, w których znajdują się te informacje i materiały, oraz wglądu w działalność urzędu gminy, a także spółek z udziałem gminy, spółek handlowych z udziałem gminnych osób prawnych, gminnych osób prawnych, oraz zakładów, przedsiębiorstw i innych gminnych jednostek organizacyjnych, z zachowaniem przepisów o tajemnicy prawnie chronionej.
W sprawach dotyczących gminy radni mogą kierować interpelacje i zapytania do wójta. Interpelacja dotyczy spraw o istotnym znaczeniu dla gminy. Powinna zawierać krótkie przedstawienie stanu faktycznego będącego jej przedmiotem oraz wynikające z niej pytania. Zapytania składa się w sprawach aktualnych problemów gminy, a także w celu uzyskania informacji o konkretnym stanie faktycznym. Treść interpelacji i zapytań oraz udzielonych odpowiedzi podawana jest do publicznej wiadomości poprzez niezwłoczną publikację w Biuletynie Informacji Publicznej i na stronie internetowej gminy, oraz w inny sposób zwyczajowo przyjęty. Z radnym nie może być nawiązywany stosunek pracy w urzędzie gminy, w której radny uzyskał mandat.
Zobacz także: Czy dobry katolik może być wiernym demokratą? [FELIETON]
Radny nie może pełnić funkcji kierownika gminnej jednostki organizacyjnej oraz jego zastępcy. Osoba wybrana na radnego nie może wykonywać pracy w urzędzie gminy, w której uzyskała mandat oraz wykonywać funkcji kierownika lub jego zastępcy w jednostce organizacyjnej tej gminy. Radni nie mogą prowadzić działalności gospodarczej na własny rachunek lub wspólnie z innymi osobami z wykorzystaniem mienia komunalnego gminy, w której radny uzyskał mandat, a także zarządzać taką działalnością lub być przedstawicielem czy pełnomocnikiem w prowadzeniu takiej działalności.
Nie mogą posiadać pakietu większego niż 10% udziałów lub akcji w spółkach prawa handlowego z udziałem gminnych osób prawnych lub przedsiębiorców, w których uczestniczą takie osoby. Udziały lub akcje przekraczające ten pakiet powinny być zbyte przez radnego przed pierwszą sesją rady gminy, a w razie niezbycia ich nie uczestniczą one przez okres sprawowania mandatu i dwóch lat po jego wygaśnięciu w wykonywaniu przysługujących im uprawnień (prawa głosu, prawa do dywidendy, prawa do podziału majątku, prawa poboru). Radni są obowiązani do złożenia oświadczenia o swoim stanie majątkowym, zwanego dalej “oświadczeniem majątkowym”. Oświadczenie majątkowe dotyczy ich majątku odrębnego oraz majątku objętego małżeńską wspólnością majątkową. Oświadczenie majątkowe zawiera informacje o:
Funkcjonariusze publiczni i zasada incompatibilitas
W związku z wykonywaniem mandatu radny korzysta z ochrony prawnej przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych. Rozwiązanie z radnym stosunku pracy wymaga uprzedniej zgody rady gminy, której jest członkiem. Rada gminy odmówi zgody na rozwiązanie stosunku pracy z radnym, jeżeli podstawą rozwiązania tego stosunku są zdarzenia związane z wykonywaniem przez radnego mandatu. Pracodawca obowiązany jest zwolnić radnego od pracy zawodowej w celu umożliwienia mu brania udziału w pracach organów gminy. Na zasadach ustalonych przez radę gminy radnemu przysługują diety oraz zwrot kosztów podróży służbowych.
Mandatu radnego gminy nie można łączyć z:
- mandatem posła lub senatora;
- wykonywaniem funkcji wojewody lub wicewojewody;
- członkostwem w organie innej jednostki samorządu terytorialnego.
Wysokość diet w radach oraz informacja o wynagrodzeniach dla wójtów, burmistrzów, prezydentów
Radnemu przysługują diety oraz zwrot kosztów podróży służbowych. Organem uprawnionym do ustalania zasad dotyczących przyznawania diet oraz zwrotu kosztów podróży służbowych w gminie jest rada gminy/ powiatu/ sejmik województwa. Dieta, którą otrzymują radni pełni przede wszystkim funkcję rekompensaty za wynagrodzenie utracone w związku z nieobecnościami radnego w swojej pracy. Dla wypłaty diety nie ma znaczenia, czy radny jest zatrudniony na podstawie umowy o pracę, umowy cywilnoprawnej, czy też prowadzi działalność gospodarczą.
Uchwała rady gminy może zawierać postanowienia dotyczące potrąceń z diety za nieusprawiedliwione nieobecności radnego, np. uchwała może przewidywać obniżenie diety radnego o 10% za każdą nieusprawiedliwioną nieobecność. Wysokość diet przysługujących radnemu nie może przekroczyć w ciągu miesiąca łącznie 2,4-krotności kwoty bazowej określonej w ustawie budżetowej dla osób zajmujących kierownicze stanowiska państwowe na podstawie przepisów ustawy z dnia 23 grudnia 1999 r. o kształtowaniu wynagrodzeń w państwowej sferze budżetowej oraz o zmianie niektórych ustaw.
Zobacz także: Podsumowanie spotkania „Prawne aspekty ochrony uczuć religijnych w Polsce”. Zobacz nagranie!
Oznacza maksymalną wysokość diet w gminach o największej liczbie mieszkańców. Ponadto Rada Ministrów określa, w drodze rozporządzenia, maksymalną wysokość diet przysługujących radnemu w ciągu miesiąca, uwzględniając liczbę mieszkańców gminy. W 2024 r. nie będzie waloryzacji kwoty bazowej dla osób zajmujących kierownicze stanowiska państwowe stanowiącej podstawę do ustalania wysokości wynagrodzeń tych osób. Kwota bazowa pozostaje zatem w wysokości 1789,42 zł, takiej samej, jak obowiązująca w poprzednim roku.
Radnemu gminy przysługują w ciągu miesiąca diety w wysokości do:
- 100% maksymalnej wysokości diety w gminach powyżej 100 tys. mieszkańców – 4294,60 zł,
- 75% maksymalnej wysokości diety w gminach od 15 tys. do 100 tys. mieszkańców – 3220,96 zł,
- 50% maksymalnej wysokości diety w gminach poniżej 15 tys. mieszkańców – 2147,30 zł.
Wysokość diet dla radnych powiatu
Radnemu przysługują w ciągu miesiąca diety w wysokości do:
- 100% maksymalnej wysokości diety w powiatach powyżej 120 tys. mieszkańców, czyli – 4294,60 zł,
- 85% maksymalnej wysokości diety w powiatach od 60 tys. do 120 tys. mieszkańców, czyli – 3650,41 zł,
- 70% maksymalnej wysokości diety w powiatach poniżej 60 tys. mieszkańców, czyli – 3006,22 zł.
Wysokość diet dla radnych sejmików województwa
Ustawa o samorządzie województwa nie przewiduje ograniczeń maksymalnych wysokości diet przysługujących radnemu. Zgodnie z postanowieniami art. 24 ust. 6 tej ustawy, sejmik województwa, ustalając wysokość diet dla radnych, uwzględnia funkcje pełnione przez poszczególnych radnych. W praktyce oznacza to, że radnym wszystkich sejmików województw, niezależnie od liczby mieszkańców danego obszaru, może być przyznana dieta w maksymalnej wysokości.
Wysokość wynagrodzenia wójtów/burmistrzów/prezydentów
Maksymalne wynagrodzenie osób zatrudnionych na podstawie wyboru:
- w urzędzie marszałkowskim: marszałka województwa, wicemarszałka oraz pozostałych członków zarządu województwa – jeżeli statut województwa tak stanowi,
- w starostwie powiatowym: starosty, wicestarosty oraz pozostałych członków zarządu powiatu – jeżeli statut powiatu tak stanowi,
- w urzędzie gminy: wójta (burmistrza, prezydenta miasta),
- w związkach jednostek samorządu terytorialnego: przewodniczącego zarządu związku i pozostałych członków zarządu – jeżeli statut związku tak stanowi,
- w urzędzie m.st. Warszawy: burmistrza dzielnicy m.st. Warszawy, zastępcy burmistrza dzielnicy m.st. Warszawy i pozostałych członków zarządu dzielnicy m.st. Warszawy
W 2024 r. kwotę bazową dla osób zajmujących kierownicze stanowiska państwowe ustala się w wysokości 1.789,42 zł. Oznacza to, że maksymalna wysokość wynagrodzenia ww. pracowników wynosi 20.041,50 zł.
Data wyborów samorządowych
Datę wyborów, po zasięgnięciu opinii Państwowej Komisji Wyborczej, wyznacza, w drodze rozporządzenia, Prezes Rady Ministrów. Wybory do rad zarządza się nie wcześniej niż na 4 miesiące i nie później niż na 3 miesiące przed upływem kadencji rad. Data wyborów jest dniem wolnym od pracy przypadającym nie wcześniej niż na 30 dni i nie później niż na 7 dni przed upływem kadencji rad. Liczbę radnych wybieranych do rad ustala, odrębnie dla każdej rady, wojewoda, po porozumieniu z komisarzem wyborczym, odpowiednio do zasad określonych w kodeksie oraz ustawach odrębnych. Ustalenie liczby radnych dla każdej rady następuje na podstawie ustalonej w Centralnym Rejestrze Wyborców liczby mieszkańców tej gminy na koniec kwartału poprzedzającego rozpoczęcie okresu, o którym mowa wyżej.
Obsadzenie mandatów bez głosowania
Jeżeli w okręgu wyborczym w wyborach do rady zarejestrowana liczba kandydatów jest równa liczbie radnych wybieranych w danym okręgu wyborczym lub od niej mniejsza, głosowania nie przeprowadza się. Za wybranych na radnych terytorialna komisja wyborcza uznaje zarejestrowanych kandydatów, a odpowiednio pozostałe mandaty pozostają nieobsadzone. W przypadku zaistnienia takiej sytuacji, właściwa terytorialna komisja wyborcza niezwłocznie zawiadamia wyborców danego okręgu wyborczego o przyczynach obsadzenia mandatów bez głosowania, w formie obwieszczenia. Jeden egzemplarz obwieszczenia przekazuje się niezwłocznie komisarzowi wyborczemu- Komisja wyborcza sporządza odpowiedni protokół z obsadzenia mandatu radnego bez głosowania w okręgu wyborczym, którego wzór ustala Państwowa Komisja Wyborcza.
Kto ma prawo zgłosić kandydatów?
Prawo zgłaszania kandydatów na radnych przysługuje: 1) komitetowi wyborczemu partii politycznej; 2) koalicyjnemu komitetowi wyborczemu; 3) komitetowi wyborczemu organizacji; 4) komitetowi wyborczemu wyborców.
Komitet wyborczy partii politycznej zobowiązany jest zawiadomić Państwową Komisję Wyborczą o utworzeniu komitetu w okresie od dnia ogłoszenia rozporządzenia o zarządzeniu wyborów do 55 dnia przed dniem wyborów. Koalicyjny komitet wyborczy może być utworzony w okresie od dnia ogłoszenia rozporządzenia o zarządzeniu wyborów do 55 dnia przed dniem wyborów. Pełnomocnik wyborczy koalicyjnego komitetu wyborczego zawiadamia Państwową Komisję Wyborczą do 55 dnia przed dniem wyborów o utworzeniu komitetu wyborczego.
Komitet wyborczy organizacji obowiązany jest zawiadomić komisarza wyborczego właściwego ze względu na siedzibę organizacji o utworzeniu komitetu w okresie od dnia ogłoszenia rozporządzenia o zarządzeniu wyborów do 55 dnia przed dniem wyborów. Obywatele, w liczbie co najmniej 15, mający prawo wybierania, mogą utworzyć komitet wyborczy wyborców. Po zebraniu co najmniej 1000 podpisów obywateli mających prawo wybierania popierających utworzenie komitetu wyborczego wyborców, pełnomocnik wyborczy zawiadamia Państwową Komisję Wyborczą o utworzeniu komitetu.
Ordynacja wyborcza w gminach
Radni są wybierani w okręgach wyborczych bezpośrednio spośród zgłoszonych kandydatów. W gminie liczącej do 20 000 mieszkańców o wyborze na radnego rozstrzyga liczba ważnie oddanych głosów na poszczególnych kandydatów, a więc mamy do czynienia z JOW-ami. W gminach liczących powyżej 20 000 mieszkańców podziału mandatów pomiędzy listy kandydatów dokonuje się proporcjonalnie do łącznej liczby ważnie oddanych głosów odpowiednio na kandydatów danej listy. W takim podziale mandatów uczestniczą listy kandydatów tych komitetów wyborczych, na których listy w skali gminy oddano co najmniej 5% ważnie oddanych głosów.
W każdym okręgu wyborczym tworzonym dla wyboru rady w gminie liczącej do 20 000 mieszkańców wybiera się 1 radnego. Dla wyboru rady w gminie liczącej powyżej 20 000 mieszkańców tworzy się okręgi wyborcze, w których wybiera się od 5 do 8 radnych.
Lista kandydatów w wyborach do rady: 1) w gminie liczącej do 20 000 mieszkańców może zawierać tylko jedno nazwisko; 2) w gminie liczącej powyżej 20 000 mieszkańców nie może zawierać mniej niż 5 nazwisk kandydatów, z tym że liczba kandydatów nie może być większa niż liczba radnych wybieranych w danym okręgu wyborczym, powiększona o dwóch kandydatów. Na liście: 1) liczba kandydatów – kobiet nie może być mniejsza niż 35% liczby wszystkich kandydatów na liście; 2) liczba kandydatów – mężczyzn nie może być mniejsza niż 35% liczby wszystkich kandydatów na liście.
Zobacz także: Wywiady z Prezesem o wprowadzeniu euro w Polsce – 09.01.2024 r.
Do każdego zgłoszenia należy dołączyć pisemne oświadczenia kandydatów o wyrażeniu zgody na kandydowanie oraz o posiadaniu prawa wybieralności do danej rady. Zgoda kandydata na kandydowanie w wyborach powinna zawierać dane: imię (imiona), nazwisko, nazwisko rodowe, imiona rodziców, datę i miejsce urodzenia, obywatelstwo oraz numer ewidencyjny PESEL kandydata, a także wskazanie jego przynależności do partii politycznej; zgodę na kandydowanie kandydat opatruje datą i własnoręcznym podpisem.
Każda zgłaszana lista kandydatów powinna być poparta podpisami: 1) w gminie liczącej do 20 000 mieszkańców – co najmniej 25 wyborców; 2) w gminie liczącej powyżej 20 000 mieszkańców – co najmniej 150 wyborców. Wyborca może udzielić poparcia dowolnej liczbie list kandydatów. Wycofanie udzielonego poparcia nie rodzi skutków prawnych. Wyborca udzielający poparcia liście składa podpis obok czytelnie wpisanego jego nazwiska i imienia, adresu zamieszkania, numeru ewidencyjnego PESEL oraz daty udzielenia poparcia.
W przypadku zgłoszenia kandydatury obywatela Unii Europejskiej niebędącego obywatelem polskim albo obywatela Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej do pisemnej zgody kandydata na kandydowanie dołącza się również:
- oświadczenie kandydata wskazujące ostatni adres zamieszkania odpowiednio w państwie członkowskim Unii Europejskiej jego pochodzenia albo w Zjednoczonym Królestwie Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej;
- oświadczenie kandydata, że nie został pozbawiony prawa do kandydowania odpowiednio w państwie członkowskim Unii Europejskiej jego pochodzenia albo w Zjednoczonym Królestwie Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej;
- oświadczenie kandydata, że nie pełni on urzędu, który jest objęty zakazem łączenia funkcji.
W przypadku zgłoszenia kandydatury obywatela polskiego urodzonego przed dniem 1 sierpnia 1972 r. do pisemnej zgody kandydata na kandydowanie dołącza się również oświadczenie, o którym mowa w ustawie z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów, albo informację, o której mowa w tej ustawie. Terminy: Listy kandydatów, odrębnie dla każdego okręgu wyborczego, zgłasza się do gminnej komisji wyborczej najpóźniej w 34 dniu przed dniem wyborów do godziny 16:00, wraz z wykazem podpisów. Zgłoszenia listy dokonuje pełnomocnik wyborczy komitetu wyborczego lub upoważniona przez niego osoba, zwani dalej “osobą zgłaszającą listę”. Jeżeli zgłoszenia listy dokonuje osoba upoważniona przez pełnomocnika wyborczego, do zgłoszenia załącza się również upoważnienie. Po dokonaniu zgłoszenia uzupełnienie listy o nazwiska kandydatów lub zmiany kandydatów albo ich kolejności na liście są niedopuszczalne.
Ordynacja w wyborach do rady powiatu
Radnych do rady powiatu wyłania się w wyborach równych, powszechnych, bezpośrednich i tajnych. Radni są wybierani w okręgach wyborczych przez bezpośrednie głosowanie spośród kandydatów zgłoszonych na listach wyborczych. Mandaty są dzielone pomiędzy listami kandydatów w sposób proporcjonalny do łącznej liczby ważnie oddanych głosów na daną listę wyborczą. Stosuje się przy tym mechanizm metody d’Hondta. Największe otrzymane wyniki wyliczone tą metodą szereguje się do chwili, gdy wszystkie mandaty zostaną obsadzone w danym okręgu wyborczym. W procesie obsadzania mandatów biorą udział wyłącznie listy, które przekroczyły próg wyborczy, czyli uzyskując wynik nie mniejszy niż 5% poparcia w skali powiatu.
Zobacz także: Aby rozmawiać trzeba wiedzieć jak. Szkolenie z debatowania u Racji
W wyborach do rad powiatu, zazwyczaj okręgiem wyborczy jest gmina. Istnieją przypadki, w których dopuszczalne jest łączenie gmin lub dzielenie gmin. Łączenie gmin jest dopuszczalne jeśli liczba radnych, wynikających z normy przedstawicielstwa dla okręgów byłaby mniejsza od 5. Z kolei dzielenie gmin może mieć miejsce, gdy liczba radnych przypadających na gminę wynikająca z normy przedstawicielstwa jest mniejsza niż 10. Lista wyborcza w wyborach do rady powiatu musi zawierać nazwiska przynajmniej 3 kandydatów.
Z kolei maksymalna liczba kandydatów na liście może być o 2 pozycje większa od liczby mandatów możliwych do obsadzenia w danym okręgu. Na listach wyborczych muszą obowiązywać parytety. To znaczy, że dana lista musi zawierać przynajmniej 35% kobiet i 35% mężczyzn. Każda zgłoszona lista wyborców musi być podpisana przez przynajmniej 200 wyborców. Listy kandydatów na radnych powiatu wraz z odpowiednią liczbą podpisów należy zgłosić do gminnej komisji wyborczej nie później niż 34 dni przed wyborami, do godziny 16:00.
Wybory do sejmiku województwa
Lista wyborcza w wyborach do sejmiku województwa musi zawierać nazwiska przynajmniej 5 kandydatów. Z kolei maksymalna kandydatów znajdujących się na liście nie może być większa od liczby mandatów do obsadzenia powiększonej o 2 pozycje (15+2). W okręgu wyborczym wybiera się od 5 do 15 radnych. Na listach wyborczych obowiązuje parytet. Każda zgłoszona lista musi być podpisana przez przynajmniej 300 wyborców. Każdy wyborca może udzielić poparcia dowolnej liczbie kandydatów.
W celu przeprowadzenia wyborów, województwo dzieli się na okręgi wyborcze. Okręgiem wyborczym może być powiat lub jego część. Łączenie powiatów w jeden okręg wyborczy jest dopuszczalne w przypadku, gdy liczba radnych w danym powiecie do sejmiku województwa jest mniejsza niż 5 radnych. Listy kandydatów na radnych sejmików wojewódzkich wraz z odpowiednią liczbą podpisów należy zgłosić do gminnej komisji wyborczej nie później niż 34 dni przed wyborami, do godziny 16:00.
Wybory wójta/burmistrza/prezydenta
Kandydat na wójta nie może jednocześnie kandydować do rady powiatu i do sejmiku województwa. Może kandydować do rady gminy tylko na obszarze gminy, w której kandyduje na wójta. Nie ma obowiązku zamieszkiwania na obszarze gminy, w której kandydat zostanie zgłoszony. Za wybranego na wójta uważa się tego kandydata, który w głosowaniu otrzymał więcej niż połowę ważnie oddanych głosów. Jeżeli żaden z kandydatów nie otrzymał wyżej określonej liczby głosów, to czternaście dni później dochodzi do drugiej tury. Wówczas dochodzi do rywalizacji kandydatów, którzy uzyskali dwa najwyższe wyniki w pierwszej turze.
Co gdy brakuje kandydatów?
Opracowali: Arkadiusz Plewik, Alicja Wiecheć, Oskar Kosenda, Piotr Kruglej, Wiktoria Kamińska
Wpływ euro na płace w Europie Środkowo-Wschodniej. Słowacja z zadyszką